Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη

Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

«Ανάπτυξη Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του Λαϊκού Πολιτισμού»

Το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών (Λαογραφικόν Αρχείον μέχρι το 1966) ιδρύθηκε το 1918 ως αυτοτελές Ίδρυμα. Σκοπός της ίδρυσής του ήταν «η περισυλλογή, διάσωσις και έκδοσις των μνημείων του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού». Λόγω του εθνικής σημασίας αντικειμένου του, το 1926 εντάχθηκε στις εποπτευόμενες από την Ακαδημία Αθηνών Υπηρεσίες. Εμπνευστής και ιδρυτής του υπήρξε ο Νικόλαος Γ. Πολίτης, καθηγητής της ελληνικής Αρχαιολογίας και Μυθολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, «πατέρας» της Επιστήμης της Λαογραφίας στην Ελλάδα. Πρώτος Διευθυντής του Αρχείου υπήρξε ο Στίλπων Κυριακίδης. Στεγάζεται στο νεοκλασικό κτίριο της οδού Ηπίτου 3, δωρεά του Ιδρύματος Λίλιαν Βουδούρη..

Το Αρχείο του περιλαμβάνει πρωτογενές ανέκδοτο και έντυπο λαογραφικό υλικό αλλά και μουσικές καταγραφές και ηχογραφήσεις, φωτογραφίες και κινηματογραφήσεις, για όλες τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού ως προς τον πνευματικό και υλικό βίο.

Οι δυνατότητες που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία στον τομέα της συντήρησης και ψηφιοποίησης του πολύτιμου υλικού του με τη βοήθεια ευρωπαϊκών προγραμμάτων που πραγματοποιούνται την τελευταία δεκαπενταετία, η μεταστέγαση του σε νεοκλασικό κτήριο δίνουν τη δυνατότητα σήμερα στο Κέντρο Λαογραφίας να εκπληρώνει τους βασικούς σκοπούς της ιδρύσεώς του αλλά και να ανταποκρίνεται στο μέτρο του δυνατού στις προκλήσεις των καιρών και των νέων μέσων επικοινωνίας.

Την καταγραφή των λαογραφικών φαινομένων άρχισε πριν από έναν περίπου αιώνα ο ιδρυτής της Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης. Η «Ύλη Πολίτου» αποτελεί την πρώτη συλλογή χειρογράφων του Κέντρου. Έκτοτε έχει συγκροτηθεί ο θησαυρός των χειρογράφων, ο οποίος εμπλουτίζεται συνεχώς με τις τακτικές ή «επ’ ευκαιρία» αποστολές των ερευνητών του Κέντρου για επιτόπια έρευνα, με ετήσιους διαγωνισμούς συλλογής υλικού, με ειδικά ερωτηματολόγια αλλά και με προσφορά στοιχείων από φίλους της Λαογραφίας. Οι ολιγάριθμοι συντάκτες / ερευνητές που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στο Κέντρο από την ίδρυσή του ανταποκρίθηκαν στους πολλαπλούς σκοπούς του, συχνά υπό αντίξοες οικονομικές και υλικοτεχνικές συνθήκες και χωρίς τη βοήθεια εξειδικευμένου προσωπικού και κατέγραψαν τις κατά τόπους εκδηλώσεις του λαϊκού πολιτισμού με συνεντεύξεις, ηχογραφήσεις, φωτογραφήσεις, κινηματογραφήσεις, αποτυπώσεις, συμμετοχική παρατήρηση κλπ.

Το Κέντρο διαθέτει αρχειακό υλικό και Συλλογές, ανέκδοτο κατά το μεγαλύτερο μέρος τους. To Αρχείο Χειρογράφων αποτελείται από 7.946 ανέκδοτα κατά κύριο λόγο χειρόγραφα στα οποία περιέχονται πληροφορίες ποικίλης λαογραφικής ύλης.

Στο Λαογραφικό Αρχείο δημιουργήθηκε το Μουσικό Τμήμα στο οποίο έχει συγχωνευθεί από το 1927 η Εθνική Μουσική Συλλογή, ιδρυμένη το 1914 (Νόμος 432) «προς διάσωσιν και περισυλλογήν των ασμάτων, των χορών και των μουσικών οργάνων του ελληνικού λαού».

Το 1939 απέκτησε το απαραίτητο «δια τας φωνοληψίας» μηχάνημα, το οποίο, λόγω των εθνικών περιπετειών  και, παρά τις προσπάθειες του Διευθυντή Γεωργίου Μέγα «δια την χρήσιν και την καταγραφήν των δημωδών μελωδιών», χρησιμοποιήθηκε μετά το 1950, όταν το Λαογραφικό Αρχείο απέκτησε ειδικό μουσικό «συντάκτη». Το Κέντρο διαθέτει μουσικές καταγραφές από το 1952 και εξής σε  μεγάλο αριθμό ταινιών και κασετών (περίπου 30.000), οι οποίες ψηφιοποιήθηκαν.

Το 1966 συγκροτήθηκε στο Κέντρο δια νόμου (4545) η Εθνική Δισκοθήκη, στην οποία κατατίθενται από τις δισκογραφικές εταιρείες δίσκοι δημοτικής και λαϊκής μουσικής. Σήμερα η δισκοθήκη διαθέτει 13.000 περίπου δίσκους βινυλίου και πυκνής εγγραφής (CD) εις διπλούν και εμπλουτίζεται συνεχώς με νέο υλικό από τις εταιρείες παραγωγής και ιδιώτες.

Η Μουσειακή Συλλογή Λαογραφικών Αντικειμένων, η οποία σήμερα αριθμεί περίπου 1000 αντικείμενα, συγκροτήθηκε το 1939. Η Συλλογή αποτελείται από αγροτικά εργαλεία, σκεύη, ενδυμασίες, αντικείμενα κεραμικής, μουσικά όργανα κ.ά. Πρόσφατα εμπλουτίστηκε από νέες προσφορές, μεταξύ των οποίων το μοναδικό μουσικό όργανο «παναρμόνιο» του Κωνσταντίνου Ψάχου και τα αντικείμενα της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, μέρος των οποίων εκτίθεται στο «Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης» (οικία Αγγελικής Χατζημιχάλη) του Δήμου Αθηναίων.

Το Κέντρο διαθέτει πλουσιότατο φωτογραφικό υλικό, του οποίου ο όγκος υπολογίζεται σε 40.000 φωτογραφίες. Το φωτογραφικό αρχείο εμπλουτίζεται συνεχώς από τις αποστολές των ερευνητών, αλλά και αξιόλογες δωρεές. Στο πλαίσιο ειδικών προγραμμάτων πραγματοποιείται η ηλεκτρονική αρχειοθέτηση του φωτογραφικού υλικού και η τοποθέτησή του σε ειδικές φωτοθήκες  με σκοπό την πλήρη ανάπτυξη του Αρχείου.

Το 1962 ιδρύθηκε το Tμήμα Κινηματογραφικών Θεμάτων του λαϊκού πολιτισμού. Το αρχείο διαθέτει κινηματογραφήσεις λαογραφικών θεμάτων σε ταινίες των 16 m.m. μήκους 8.500 περίπου μέτρων. Από τη δεκαετία του 1980 χρησιμοποιήθηκαν από τους ερευνητές κατά τις επιτόπιες έρευνες βιντεοκάμερες, ενώ σήμερα χρησιμοποιούνται ψηφιακές κάμερες.
Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του Λαογραφικού Αρχείου άρχισε να συγκροτείται η ειδική λαογραφική Βιβλιοθήκη του. Μεταπολεμικά συστηματοποιήθηκε η οργάνωσή της και εμπλουτίστηκε με βάση κυρίως τα επιστημονικά ενδιαφέροντα και τις ερευνητικές ανάγκες των ερευνητών του. Σήμερα διαθέτει 40.000 τίτλους και η πρόσβαση στο έντυπο υλικό της είναι εφικτή και μέσω ηλεκτρονικού καταλόγου (ΟPAC).

Συνέδρια, Μουσεία (Οι Ακρίτες της Ευρώπης, Μουσείο του Αρτου, Μουσείο της Ελιάς ) Εκθέσεις (Ελαίας Εγκώμιον, Οι Ακρίτες της Ευρώπης), εκδόσεις (Ωδή στην Ελιά, έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων), συνεργασίες με ομοειδείς φορείς αποτελούν μερικές από τις δραστηριότητες του Κέντρου Λαογραφίας.

Στο πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας το Κέντρο πραγματοποίησε το Πρόγραμμα (Δημιουργία Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του Λαϊκού Πολιτισμού”, το οποίο αναλυτικότερα περιλαμβάνει:  

Την ψηφιοποίηση, επεξεργασία, τεκμηρίωση και διαχείριση του υλικού του Λαογραφικού Αρχείου του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας. Ειδικότερα:    

400.000 σελίδων από το Αρχείο Χειρογράφων.
135.000 δελτίων του Αρχείου Αποδελτιωμένου Λαογραφικού Υλικού
11.500 φωτογραφίες
1.500 ωρών του αρχείου ταινιών 1/4" 7,5 ips, 3 ¾ ips και 1 7/8 ips.
110 ωρών του αρχείου δίσκων 78 στροφών.
Ψηφιοποίηση των χειρόγραφων δελτιοκαταλόγων
1. Τραγούδια, 120.000 τεκμήρια    2.  Αινίγματα, 10.200 τεκμήρια
3. Υλικός βίος, 70.000 τεκμήρια    4. Τοπωνύμια, 13.500 τεκμήρια
5. Δίστιχα, 15.300 τεκμήρια           6. Επώνυμα, 10.200 τεκμήρια
Ψηφιοποίηση των επιστημονικών Επετηρίδων  και εκδόσεων του Κέντρου
Η Eπιστημονική Επετηρίδα (τόμοι 1-29, από το 1939 και εξής, συνολικά 10.300 σελίδες).

Η ψηφιοποίηση της Επετηρίδας διευκολύνει την διακίνηση του περιοδικού. Στο εξής θα κυκλοφορεί η ηλεκτρονική έκδοσή της με δυνατότητα διακίνησής της, παράλληλα με την έντυπη και με διαδικασία αυτοματοποιημένη. Επίσης, για τον χρήστη, που δεν ενδιαφέρεται να αγοράσει ολόκληρο τον τόμο σε έντυπη μορφή η ηλεκτρονική έκδοση θα παρέχει την δυνατότητα άμεσης πρόσβασης για μεμονωμένα άρθρα, και χωρίς κόστος, μέσω του δικτυακού κόμβου της Ακαδημίας.

Αναπτύσσοντας εφαρμογές πολυμέσων στο πλαίσιο του ίδιου προγράμματος δημιουργήθηκε ο «Λαογραφικός Ατλας της Ελλάδος» δηλαδή ψηφιακός Λαογραφικός Χάρτης της Ελλάδος που αναφέρεται σε συγκεκριμένες θεματικές ενότητες του λαϊκού πολιτισμού για όλες τις γεωγραφικές περιοχές της χώρας. Το λαϊκό εθιμικό εορτολόγιο στον κύκλο του χρόνου με την ποικιλία του, οι εθιμικές φωτιές επίσης στον κύκλο του χρόνου, η διάδοση των ποικίλων αρότρων και του ζυγού από το ησιόδειο, ως το σύγχρονο σιδερένιο είναι μερικά από τα θέματα που επεξεργασθήκαμε για τη δημιουργία ενός DVD.    

Με την βεβαιότητα ότι η λαϊκή παράδοση αποτελεί μοχλό δημιουργικής έμπνευσης για τους μαθητές στο πλαίσιο της ανάπτυξης εκπαιδευτικής εφαρμογής με κύριο στόχο τη σύνδεση της εκπαίδευσης με τον θησαυρό της Λαϊκής Παράδοσης επιχειρήθηκε η εκπαιδευτική αξιοποίηση του υλικού αυτού.

Το εκπαιδευτικό λογισμικό είναι απλό και φιλικό στη χρήση του από εκπαιδευτικούς και μαθητές και ταυτόχρονα, παρέχει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να το χρησιμοποιήσει στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Μέσω της διαδικτυακής πύλης εξασφαλίζεται η πρόσβαση των τελικών χρηστών στο περιεχόμενο των συλλογών του Κέντρου Λαογραφίας, στην επιστημονική Επετηρίδα του και στα Δημοσιεύματά του. Παράλληλα ο επισκέπτης ενημερώνεται για την δραστηριότητα του Κέντρου.

Φιλοδοξία του Κέντρου είναι μέσα από το διαδικτυακό του τόπο να αποκτήσει, με τη βοήθεια της εξελιγμένης και συνεχώς εξελισσόμενης τεχνολογίας, τη δυνατότητα επικοινωνίας με τους ενδιαφερομένους για τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό, όπου γης, αλλά και τον πολιτισμό των ποικίλων πληθυσμών που ζουν στη χώρα μας, να δημιουργηθεί μια δεξαμενή υλικού που θα έχει ως πηγή και χρήστη τους επισκέπτες μας.
 
Κυρίες και κύριοι, είναι κοινός τόπος ότι η “παράδοση", περιλαμβάνει ότι “παραδίδεται” από γενιά σε γενιά και ενσωματώνεται στην κοινωνική μνήμη μέσω διαφόρων μηχανισμών κοινωνικοποίησης (δηλαδή μέσω της παιδείας, της ψυχαγωγίας και της εν γένει δημοσιοποίησης, μέσω της κοινωνικής ένταξης στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο) και αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό που εμπλουτίζεται αργά αλλά σταθερά από την τεχνολογία και τον πολιτισμό των ξεχωριστών ατόμων Η αργή διαδικασία ένταξης εξωτερικών επιρροών στον παραδοσιακό πολιτισμό εξασφάλιζε κατά το παρελθόν μεγαλύτερη συνέχεια σε μικρότερες χωρικές ενότητες και μια κοινότητα θεμελιακών γνωρισμάτων πού αντανακλούν την υποταγή στη φύση και τον περιορισμό στο αναγκαίο και απαραίτητο. Οι καινοτομίες και οι επιρροές αφομοιώνονταν σε μια ριζωμένη και καταξιωμένη σε ιστορικογεωγραφικά πλαίσια πολιτισμική ενότητα, και οι εκδηλώσεις της ζωής αποκτούσαν και διατηρούσαν για καιρό μια ευδιάκριτη πολιτισμική ταυτότητα. Αυτή η συνέχεια υπήρξε το μεγαλύτερο θύμα της παγκοσμιοποίησης με την διάχυση της πληροφορίας.  Είναι ανάγκη, λοιπόν, να ενσωματωθούν τα επιτεύγματα της νέας τεχνολογίας στον κορμό της παράδοσης και να διατηρηθούν όσα στοιχεία προωθούν πανανθρώπινες, διαχρονικές-παραδοσιακές αξίες, προκειμένου να επέλθει η ποθητή ισορροπία, η οποία έχει κλονισθεί κάτω από το καταιγιστικό βάρος των ετερόκλητων «αλλότριων» πολιτιστικών αγαθών που συνωστίζονται με την ευκολία της επικοινωνίας πάνω στο παραδοσιακό υπόβαθρο των πολιτισμών. Η Κοινωνία της Πληροφόρησης και ιδιαίτερα στο στάδιο της Ψηφιακής Σύγκλισης μπορεί να ωθήσει προς την σύγκλιση των πολιτισμών.

Με αυτό το σκεπτικό για την αξία της παράδοσης και του λαϊκού πολιτισμού το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, την τελευταία δεκαετία, αξιοποιώντας τα εργαλεία που η σύγχρονη τεχνολογία στον τομέα της πληροφορίας προσφέρει έχει δημιουργήσει ένα δίκτυο συνεργασίας σε εθνικό κυρίως αλλά και διεθνές επίπεδο προκειμένου να υποστηρίξει στο μέτρο του δυνατού τις αξίες που αποτέλεσαν τη σπονδυλική στήλη του παραδοσιακού πολιτισμού του λαού μας. Ψηφιοποίησε το σύνολο σχεδόν του αρχειακού του υλικού (ένα εκατομμύριο τεκμήρια), δημιούργησε την υποδομή για την συνέχιση της ψηφιακής καταγραφής στο μέλλον και μέσω του δικτυακού του κόμβου (portal) συνδέεται με τους ομοειδείς φορείς στην Ελλάδα (ερευνητικά ιδρύματα, πολιτιστικούς εθνοτοπικούς συλλόγους) και διεθνώς, που ενδιαφέρονται για την διατήρηση και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς των λαών ως το φυσικό και στερεό υπόβαθρο για την πραγματική παγκοσμιοποίηση των πανανθρώπινων αξιών, με προγράμματα, λειτουργία μουσείων, πραγματοποίηση συνεδρίων, τη συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση, εκπροσώπους της οποίας βλέπω πολλούς σήμερα σ’ αυτή την αίθουσα, κλπ. Μεταξύ άλλων έχει προωθήσει τη συνεργασία, στο πλαίσιο ειδικής συμφωνίας που υπέγραψε πρόσφατα, με το “Μουσείο των λαών της Ευρώπης και της Μεσογείου” στη Μασσαλία, οργανώνει τον Ιούνιο του 2009 στην Αθήνα το παγκόσμιο συνέδριο για τις “Λαϊκές Διηγήσεις” και σχεδιάζει ένα μεγάλο Μουσείο με υλικό για θέματα κοινά σε πολλούς λαούς του κόσμου.

Παρουσίαση: Polymerou-Kamilaki