Γεώργιος Βοζίκας / Κυριακή Χρυσού- Καρατζά

Ψηφιοποίηση και τεκμηρίωση Δελτιοκαταλόγων του Λαογραφικού Αρχείου

Ελένη Ψυχογιού, Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Γεώργιος Βοζίκας, Κυριακή Χρυσού

Ερευνητές του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας
της Ακαδημίας Αθηνών

Α) Εισηγητής: Γεώργιος Βοζίκας

Ο Κανονισμός Εργασιών του Λαογραφικού Αρχείου του 1958 αλλά και του μετέπειτα αναθεωρημένου Κανονισμού Εργασιών του 1968, ακολουθώντας τα διεθνή πρότυπα, ορίζει ως έργο του Λαογραφικού Αρχείου την περισυλλογή λαογραφικού υλικού και τη δημοσίευσή του. Με βάση αυτό τον κανονισμό ένα μέρος της επεξεργασίας του λαογραφικού υλικού που εν τω μεταξύ είχε συλλεχθεί και συγκεντρωθεί στο Λαογραφικό Αρχείο ήταν η αποδελτίωσή του. Δηλαδή, η επισήμανση και η μετέπειτα καταγραφή σε δελτία, κάθε μικρού ή μεγάλου κειμένου, όπως επίσης και κάθε λέξης ή φράσης, που περιείχε πληροφορίες λαογραφικού περιεχομένου. Τα δε συντασσόμενα δελτία τοποθετούνταν ταξινομημένα σε ειδικές δελτιοθήκες προσβάσιμες στους ερευνητές.

Η αποδελτίωση ήταν και είναι ένα από τα πιο σημαντικά μέρη του έργου του Λαογραφικού Αρχείου, αφού χάρη σε αυτήν το λαογραφικό υλικό γίνεται πλέον χρηστικό και επιστημονικά αξιοποιήσιμο για διάφορες εφαρμογές. Ξεφεύγει από τα στενά όρια του πλαισίου στο οποίο αυτό βρισκόταν και μπορεί πλέον να χρησιμεύσει ως υλικό τεκμηρίωσης σε διάφορες συνθετικές εργασίες.

Όπως φαίνεται από τον Κανονισμό Εργασιών στο τεχνικό έργο συμμετείχε όλη η ιεραρχική κλίμακα των εργαζομένων στο Αρχείο. Το πρώτο στάδιο της αποδελτίωσης ήταν η προετοιμασία. Ο Διευθυντής ή κάποιος συντάκτης σημείωνε το κείμενο που επρόκειτο να αποδελτιωθεί και το παρέδιδε στο γραφέα. Ανάλογα με τη θεματική ποικιλία των πληροφοριών που υπήρχαν σε αυτό ο αποδελτιωτής προέβαινε και σε αντίστοιχο αριθμό δελτίων-αντιγράφων του κειμένου.

Τα δελτία που χρησιμοποιούνταν για το έργο αυτό ήταν διαφόρου σχήματος και μεγέθους ανάλογα με το είδος του κειμένου που επρόκειτο να αποδελτιωθεί. Έτσι για τα τραγούδια, τα παραμύθια και τις ευτράπελες διηγήσεις που κατά κανόνα ήταν μεγάλα κείμενα είχαν προκαθοριστεί δελτία μεγέθους 0,20 Χ 0,30 εκατοστών. Για τις πληροφορίες που σχετίζονταν με τη λαϊκή κατοικία, τα επιτηδεύματα, εθιμικό δίκαιο, κοινωνική οργάνωση κ.ά. τα δελτία που χρησιμοποιούσαν ήταν μεγέθους 0,15 Χ 0,20 εκατοστών. Τα μικρής έκτασης κείμενα, όπως είναι τα αινίγματα, τα δίστιχα, οι παροιμίες και οι γλωσσοδέτες αποδελτιώνονταν σε δελτία μεγέθους 0,10 Χ 0,15 εκατοστών. Τα ακόμη μικρότερης έκτασης κείμενα, όπως είναι οι απειλές, οι ευχές, οι κατάρες, τα ονόματα, τα τοπωνύμια κ.ά. καταγράφονταν σε δελτία μεγέθους 0,10 Χ 0,10 εκατοστών.

Οι πληροφορίες για την πηγή προέλευσης του αποδελτιωμένου υλικού (αν, δηλαδή, αυτό προερχόταν από χειρόγραφο, βιβλίο κ.λπ.), είχαν συγκεκριμένη θέση επάνω στο δελτίο. Αντίστοιχα, κατά κανόνα, συγκεκριμένος ήταν και ο τρόπος με τον οποίο γράφονταν τα στοιχεία της πηγής από όπου προήλθε το δελτίο (Συγγραφέας, αριθμός χειρογράφου ή τίτλος βιβλίου, τόπος συλλογής, χρονολογία, αριθμός σελίδας). Σε συγκεκριμένο σημείο γραφόταν επίσης και ο κωδικός ταξινομικός αριθμός ή η ταξινομική κατηγορία που υπεδείκνυε την ταξινομική θέση της αποδελτιωμένης πληροφορίας μέσα στο συγκεντρωμένο υλικό, σύμφωνα με το εκάστοτε χρησιμοποιούμενο σύστημα κατάταξης.

Η κατάταξη του Αρχειακού Υλικού έγινε με βάση τη διάκριση Υλικός, Κοινωνικός, Πνευματικός βίος. Η τεκμηρίωση του υλικού σχετικά με τον υλικό βίο υποστηρίχτηκε από το Ερωτηματολόγιο Παραδοσιακός Υλικός Βίος του Ελληνικού Λαού του Στέφ. Ήμελλου και της Αικατερίνης Πολυμέρου- Καμηλάκη, όπου η κατάταξη ακολουθεί τις κατηγορίες, όπως κατοικία, ενδυμασία, τροφές, γεωργικός και ποιμενικός βίος, επαγγέλματα κλπ. Παρουσιάζουμε ως δείγμα δύο δελτία από την κατηγορία γεωργικός βίος και δύο από την κατηγορία ποιμενικός βίος.

Σχετικά με τις άλλες πλευρές του λαϊκού βίου δηλ. κοινωνική οργάνωση, λαϊκό δίκαιο, διαβατήρια στάδια (γέννηση, γάμος, τελευτή), λαϊκή λατρεία, μαγεία, μαντική, αστρολογία κ.λπ., η κατάταξη έγινε με βάση τα Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας του Γ. Μέγα που είχαν δημοσιευθεί σε τεύχη στην Επετηρίδα του Λαογραφικού Αρχείου και τώρα έχουν συγκεντρωθεί και ανατυπωθεί σε αυτοτελή έκδοση. Ακολουθώντας αυτή την κατάταξη έγινε και η σχετική ψηφιοποίηση των αντίστοιχων δελτίων, που μαζί με τα δελτία του Υλικού Βίου συνιστούν το μεγαλύτερο μέρος των δελτιοκαταλόγων του Κέντρου. Βλέπουμε μερικά δελτία από τη λαϊκή λατρεία.

Μέχρι τώρα παρουσιάσαμε τον τρόπο επεξεργασίας του λαογραφικού υλικού που προερχόταν από τα πεδία του Υλικού και Κοινωνικού Πολιτισμού. Παρακάτω παρουσιάζεται ο Πνευματικός Πολιτισμός.

Β) Εισηγήτρια: Κυριακή Χρυσού- Καρατζά

Σύμφωνα με το διάγραμμα της ύλης της Λαογραφίας του ιδρυτή της Ελληνικής Λαογραφίας Ν. Γ. Πολίτη, το υλικό της περιλαμβάνει: τα «μνημεία του λόγου» (τραγούδια, δίστιχα, επωδές, αινίγματα, παραμύθια, μύθοι, παροιμίες, ονόματα ανθρώπων, ζώων, εργαλείων κ.ά.) και τις «κατά παράδοσιν» πράξεις ή ενέργειες (ήθη-έθιμα, λαϊκή λατρεία, δοξασίες, κοινωνική οργάνωση, λαϊκό δίκαιο, οικιστική, τροφή κ.ά.).

Η κατηγοριοποίηση του Πολίτη στα μνημεία του λόγου, δηλαδή η προφορική παράδοση, στην οποία και θα αναφερθούμε, κατά τη ψηφιοποίηση εντάχθηκε στον πνευματικό πολιτισμό και συγκεκριμένα στη κατηγορία προφορικός\ έντεχνος λόγος, όπου μεταξύ άλλων έχουν ταξινομηθεί τα τραγούδια, τα δίστιχα, τα αινίγματα, οι παροιμίες και τα γνωμικά.

Παρουσιάζουμε μερικά παραδείγματα ψηφιοποιημένων δελτίων από την κατηγορία τραγούδια και συγκεκριμένα από τους φακέλους ακριτικά, κλέφτικα παραλογές. Από το φάκελο σατιρικά σας δείχνουμε τον κατάλογο με τα περιεχόμενα του φακέλου, όπου η πρώτη σελίδα είναι δακτυλογραφημένη, ενώ η δεύτερη είναι χειρόγραφη. Επίσης και ένα σατιρικό τραγούδι από τον ίδιο φάκελο.

Από τα πολυάριθμα δίστιχα του Αρχείου, τα οποία έχουν ταξινομηθεί σε πολλές κατηγορίες και υποκατηγορίες, επιλέξαμε από την κατηγορία της αγάπης ενδεικτικά την υποκατηγορία αδιαφορία και περιφρόνησις. Στη διαφάνεια βλέπετε το διαχωριστικό δελτίο και στη συνέχεια σας παρουσιάζουμε ορισμένα δελτία της υποκατηγορίας αυτής, όπως επίσης και κάποια δελτία με δίστιχα –γνωμικά.

Σε ό,τι αφορά τα αινίγματα, αυτά ακολουθούσαν μια μεικτή κατάταξη ανάλογα με το περιεχόμενο του κειμένου, όπως βλέπετε στη διαφάνεια, π.χ. αριθμητικά αινίγματα, δυσκολοφανή, ασεμνοφανή, με τη χρονική περίοδο προέλευσης (π.χ. εξ αρχαίων, εκ βυζαντινών κ.λπ.) και με βάση κατηγορίες, όπως η κοινωνία, τα επιτηδεύματα, η φύση και τα φυσικά φαινόμενα και άλλες κατηγορίες. Επιλέξαμε να σας προβάλουμε κάποια δελτία από τα φυσικά φαινόμενα. Εδώ βλέπετε πάλι το διαχωριστικό δελτίο της κατηγορίας. Το ψηφιοποιημένο δελτίο αποτυπώνει το κείμενο, απαραίτητα τη λύση του αινίγματος και, όπου υπάρχει ανάγκη, σημειώνεται η επεξήγηση δυσνόητων λέξεων. Κατά την ψηφιοποίηση τα αινίγματα κατατάχθηκαν στις πνευματικές παιδιές, με βάση τις κατηγορίες οι οποίες προϋπήρχαν, αλλά η αναζήτηση στη βάση δεδομένων θα γίνεται και με λέξεις κλειδιά, όπως αέρας, σύννεφα, βόδια, κάμπος, νέος κ.λπ.

Όσον αφορά τις παροιμίες αυτός που ασχολήθηκε συστηματικά με την κατάταξη, επεξεργασία και εμπλουτισμό του αρχείου παροιμιών του Ν. Πολίτη, ήταν ο Δημήτριος Λουκάτος. Στη διάρκεια της θητείας του αποδελτίωσε και κατέταξε χιλιάδες παροιμίες και αναθεώρησε την κατάταξη πολλών εξ αυτών. Αναδιφώντας στο υλικό του Αρχείου παροιμιών, τον συναντάμε συνέχεια μπροστά μας σε δελτία και σε σημειώματα με σημαντικές πληροφορίες για το μεταγενέστερο ερευνητή. Το ιδιόχειρο σημείωμα, που βλέπετε, δηλώνει κατά χρονολογίες το σύνολο των καταταγμένων παροιμιών.

Τα δελτία κατατάχτηκαν με αλφαβητική σειρά σύμφωνα με την ταξινόμηση του Δ. Λουκάτου, η οποία φαίνεται από την ετικέτα του συρταριού (π.χ το πρώτο συρτάρι αρχίζει με τη λέξη αβανιά- έως άγιος Ζώσιμος). Συνολικά είναι 68 συρτάρια παροιμιών. Καταγράφονται το λήμμα, οι πηγές (π.χ. βιβλίο τάδε), το κείμενο της παροιμίας, η ερμηνεία και οι βραχυγραφίες. Στο συγκεκριμένο δελτίο βλέπετε επάνω δεξιά τη βραχυγραφία <Π.Π. 20>, που σημαίνει ότι την ίδια παροιμία τη συναντάμε στις Παροιμίες του Ν. Γ. Πολίτου στον αριθμό 20. Επίσης με βραχυγραφία δηλώνεται η ίδια παροιμία σε άλλο χειρόγραφο, με κάποιες διαφοροποιήσεις. Έτσι, όπως βλέπουμε στο χειρόγραφο 62 υπάρχει η παροιμία «σε τρώει το αίμα σου» και για λόγους συντομίας αναγράφεται με βραχυγραφίες «Σέ τ. τ. α. σου».

Στη βάση δεδομένων για τις παροιμίες περιλαμβάνονται: η κατάταξη κατά λήμμα, το κείμενο της παροιμίας, η περίσταση εκφοράς και ο τύπος. Οι τύποι των παροιμιών περιλαμβάνουν τις λαϊκές παροιμίες, τα λαϊκά γνωμικά, τις λόγιες παροιμίες, τις παροιμιακές φράσεις, τους βελλερισμούς κ.ά.

Μια άλλη κατηγορία είναι τα κύρια ονόματα, υποκατηγορία της οποίας είναι τα επώνυμα και τοπωνύμια. Εδώ σας παρουσιάζουμε μερικά δελτία, όπου φαίνεται το όνομα και η ετυμολογική του ερμηνεία.
Μέχρι τώρα η έρευνα γινόταν με την αναζήτηση των σχετικών με το αντικείμενο μελέτης δελτίων, μια εργασία χρονοβόρα, καθώς αυτό γινόταν με συμβατικό τρόπο. Τώρα πια με την ψηφιοποίηση η αναζήτηση των δελτίων και των πληροφοριών, που αυτά περιέχουν, γίνεται ευκολότερα και πιο γρήγορα. Επιπλέον η αναζήτηση μπορεί να γίνει πιο σύνθετη και ακριβής χρησιμοποιώντας περισσότερες μεταβλητές.

Σας δείχνουμε ένα παράδειγμα ψηφιακής πολλαπλής ταξινόμησης: μετά το όνομα χρήστη και τον κωδικό πρόσβασης, αν έχουμε ένα δελτίο που αναφέρεται σε ποτιζόμενο αγρό, αφού καταταχθεί στη βασική κατηγορία του υλικού πολιτισμού, στη συνέχεια, σύμφωνα με το ηλεκτρονικό δέντρο που δημιουργήθηκε με βάση το ερωτηματολόγιο Στέφ. Δ. Ημέλλου-Αικ. Πολυμέρου - Καμηλάκη, το ταξινομούμε στο γεωργικό βίο, υποκατηγορία αγρός. Αν έχουμε διάφορες ονομασίες αρδευόμενου αγρού, τις καταγράφουμε και τέλος καταγράφουμε το ζητούμενο του κειμένου μας, που είναι ο ποτιζόμενος αγρός. Στη συνέχεια αναφερόμαστε στις πηγές προέλευσης, δηλ. αν είναι γνωστή ή άγνωστη η πηγή, αν είναι από χειρόγραφο, οπότε καταγράφουμε τον αριθμό και τη σελίδα, αν προέρχεται από δημοσίευση και στη συνέχεια το κείμενο. Με τη συμβατική αποδελτίωση εκεί που ένα κείμενο θα αντιγραφόταν σε πέντε δελτία, που θα ανάγονταν σε διαφορετικά εννοιολογικά επίπεδα, τώρα συμπληρώνοντας μια φόρμα, μπορεί να δώσει στον ερευνητή την πολύ συγκεκριμένη πληροφορία που αναζητά σε όλο το εννοιολογικό της φάσμα.

Παρουσίαση: Vozikas_Chryssou